تواتر معنویـــ متواتر معنوی آن است، كه یك مطلب به الفاظ گوناگون نقل و موجب یقین شود؛ مانند شجاعت علی ـ علیه السلام ـ به نحوی كه تمام راویان، شجاعت او را نقل كرده‌اند؛ اگر چه عبارات آنها مختلف است. ـــ تواتر معنوی به کثرت اخبار مشترک به حسب معنا فقط به تعداد یقین آور اطلاق می‌شود. ۱ - تعریفتواتر معنوی، به معنای اخبار گروهی به مطلبی خاص با خبرهای جداگانه دارای الفاظ مختلف ولی مفاد و معنای واحد می‌باشد که این معنای واحد متواتر است، مانند این که اخبار زیادی با کلمات متفاوت در مورد شرکت امام علی علیه‌السّلام در سرایا و غزوات و به هلاکت رساندن بسیاری از پهلوانان مشرکان نقل شده است، که مضمون همه آنها به طور متواتر بر شجاعت آن حضرت دلالت می‌نماید و از آن جایی که الفاظ این اخبار یکسان نبوده ولی معنا و مضمون آن یکسان است، به این تواتر، تواتر معنوی می‌گویند. ۲ - دیدگاه شهید صدرشهید صدر می‌گوید: در تواتر معنوی، خبرهای متعدد در مدلول تضمنی یا التزامی اشتراک دارند. [۵]
المستصفی من علم الاصول (به ضمیمه فواتح الرحموت بشرح مسلم الثبوت)؛ غزالی، محمد بن محمد، ج۲، ص۲۱۶.
[۱۰]
کفایة الاصول، فاضل لنکرانی، محمد، ج۵، ص۱۷۹.
۳ - تعریف صاحب معالمصاحب معالم می‌نویسد: «گاهی اخبار در وقایع زیاد می‌شود؛ ولی هر یك مشتمل بر معنایی است كه بین تمام آنها اشتراك دارد و این اشتراک معنوی، یا به نحو تضمن است، یا به گونه التزام و در نتیجه، به این قدر مشترك علم حاصل می‌شود، و نامش متواتر معنوی است؛ مثل جزئیات كارهای امیرمؤمنان كه در غزوات نقل شده و از مجموع آنها به‌طور التزام استفاده می‌شود، كه آن حضرت، شجاع بوده است.» ۴ - نمونه‌هایی از احادیث متواتر معنوی۴.۱ - دیدگاه شیخ انصاریشیخ انصاری درباره اخباری كه گروه اخباریان، بر عدم حجیت ظاهر قرآن كریم اقامه كرده‌اند، می‌فرماید: «و اقوی ما یتمسك لهم علی ذلك و جهان: أحدهما: الاخبار المتواتره المدّعی ظهورها فی المنع عن ذلك. قوی‌ترین چیزی كه اخباریان می‌توانند به آن تمسك جویند، دو وجه است: ۱. اخبار متواتر ی كه ادعا می‌كنند ظهور در منع از حجیت ظاهر قرآن دارند... .» آنگاه یازده حدیث را ذكر می‌كند. ۴.۲ - دیدگاه عاملیمحدث عاملی درباره همین گروه از احادیث فرموده است: روایات متواتر ی را كه وارد شده و عدد آنها بیش از ۲۲۰ حدیث است، در یك جا جمع كرده‌ام. این روایات بر عدام جواز استنباط احكام نظری از ظواهر قرآن دلالت می‌كنند؛ مگر این‌كه تفسیر قرآن را از كلام امامان معصوم ـ علیهم السلام ـ بشناسیم. ۴.۳ - دیدگاه دیگرشیخ اعظم در مورد روایتی كه برای حجیت خبر واحد بدان تمسك كرده، می‌فرماید: «منها الأخبار... مثل النبوی المستفیض بل المتواتر «إنه من حفظ علی أمتی أربعین حدیثاً بعثه الله عالماً یوم القیامه» [۱۶]
الاربعین، بهایی عاملی، محمد بن الحسین، ص ۱۰.
شیخ انصاری درباره اخباری كه می‌گوید: آنچه را مخالف قرآن است طرد كن، می‌نویسد: «و الاخبار الوارده فی طرح الاخبار المخالفه للكتاب و السنه و لو مع عدم المعارض، متواتره جداً.» اخباری كه در مورد طرح اخبار مخالف با کتاب و سنت وارد شده‌اند ولو این كه معارض نداشته باشند، واقعاً متواتر هستند. آنگاه، نه روایت را نقل كرده، در مقام نقد آنها فرموده است: «أما أخبار العرض علی الكتاب فهی و إن كانت متواتره بالمعنی إلا أنها بین طائفتین». اخبار عرض بر كتاب، گرچه متواتر معنوی هستند، اما دو طایفه‌اند. ۵ - پانویس۶ - منبعفرهنگنامه اصول فقه، تدوین توسط مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، ص۳۶۹، برگرفته از مقاله «تواتر معنوی». سایت اندیشه قم |